Poznaj historię, funkcje i znaczenie retoryki – sztuki perswazji, która kształtuje nasze codzienne interakcje.
Dowiedz się, czym różni się od erystyki i dlaczego jest tak ważna.
Retoryka: Sztuka Perswazji wczoraj i dziś
„Wiedza bez elokwencji jest śmieszna, ale elokwencja bez wiedzy jest zabójcza dla społeczeństwa” – Cyceron „De Inventione”
Co to jest Retoryka?
Retoryka to sztuka i teoria przygotowywania oraz prezentowania perswazyjnej wypowiedzi ustnej lub pisemnej. Obejmuje teorie komunikacji, języka i argumentacji. W starożytności była podstawą wychowania obywatelskiego. Grecy dostrzegli jej wartość, ale to Rzymianie rozwinęli pedagogikę z użyciem retoryki. Była jedną ze sztuk wyzwolonych, należała do trivium obok gramatyki i dialektyki. Retoryka uczy jasnego, ozdobnego i dostosowanego do odbiorcy sposobu wypowiedzi, kształci asertywność, umiejętność obrony własnych przekonań oraz kreatywność. Współcześnie retoryka znajduje zastosowanie w reklamie, mediach i codziennych interakcjach.
Spis treści:
- Co to jest Retoryka?
- Czym Retoryka nie jest?
- Retoryka a Erystyka
- Potrójna Funkcja Retoryki
- Zasady Retoryki
- Pięć Zadań Mówcy
- Historia Retoryki
- Znaczenie Retoryki Dzisiaj
- Przykłady Współczesnej Retoryki
- Podsumowanie
- Zewnętrzne Odnośniki
„Wiedza bez elokwencji jest śmieszna, ale elokwencja bez wiedzy jest zabójcza dla społeczeństwa” – Cyceron „De Inventione”
Czym Retoryka nie jest?
- Retoryka nie jest zagrożeniem
- Retoryka nie jest narracją/stanowiskiem partii politycznej
- Retoryka nie jest manipulacją
- Retoryka nie jest kłamstwem
- Retoryka nie jest pustosłowiem
- Retoryka nie jest wciskaniem ludziom swojego zdania
- Retoryka nie jest propagandą
- Retoryka nie jest magią
Retoryka a Erystyka
Współcześnie retoryka często jest mylona z erystyką, kojarzoną z manipulacją i omamianiem słuchacza. Aby lepiej zrozumieć różnice, warto poznać definicje obu pojęć.
Erystyka
Erystyka to sztuka prowadzenia sporów, gdzie głównym celem jest wygranie debaty, niezależnie od prawdziwości wypowiedzi. Metodę tę ukształtował Artur Schopenhauer w swojej rozprawie „Sztuka prowadzenia sporów”. W erystyce liczy się zwycięstwo w sporze, często kosztem prawdy i moralności.
Elementy retoryki – diagram przedstawiający potrójną funkcję retoryki: logos, ethos, pathos.
Potrójna Funkcja Retoryki
Logos: Funkcja Informująco-Pouczająca
Logos odnosi się do perswazji skierowanej do intelektu odbiorcy. Realizowana jest poprzez dowody logiczne, przedstawianie danych i logiczne wynikanie.
Ethos: Funkcja Zniewalająca
Ethos dotyczy budowania zaufania do mówcy i wzbudzania emocji. Przykład: wojskowy z wieloletnim stażem opowiadający o wojnie budzi przerażenie u słuchacza.
Logos odnosi się do perswazji skierowanej do intelektu odbiorcy. Realizowana jest poprzez dowody logiczne, przedstawianie danych i logiczne wynikanie.
Pathos: Funkcja Estetyczna
- Logos: Na konferencji naukowej głównym filarem będzie logos, staramy się pobudzić intelektualnie słuchacza i przekonać go przede wszystkim dowodami.
- Ethos: W mowie motywacyjnej eksponujemy ethos, podajemy własną historię sukcesów i upadków, wzmacniając przekaz poprzez budowanie zaufania do mówcy.
- Pathos: W stand-upie eksponujemy pathos, anegdoty i żarty mają pobudzić publiczność i sprawić jej przyjemność.
Zasady Retoryki
Zasada Organiczości
Mowa musi być wewnętrznie spójna i logicznie opracowana, jak żywy organizm. Każda mowa musi mieć swój wzór i logicznie opracowane części, musi być zamkniętą całością.
Zasada Stosowności
Dzielona na wewnętrzną i zewnętrzną. Wewnętrzna odnosi się do zgodności stylu, myśli i treści. Zewnętrzna odnosi się do tego, jak dopasowujemy treść do słuchacza, do jego możliwości intelektualnych, czy też treści kulturowych, które są mu znajome.
Zasada Celowości
Mowa jest celowym działaniem perswazyjnym, wymagającym określonych narzędzi w zależności od obranego celu.
Pięć Zadań Mówcy
- Inwencja, czyli wybór tematu, selekcja infromacji, gromadzenie danych, a także wynajdywanie argumentów. W retoryce nie tyle tematy są oryginale, a raczej sposoby ujęcia danego tematu. Dlatego też, wobec jednego, zadanego tematu, każdy mówca może przyjąć swoją, unikalną perspektywę.
- Dyspozycja, czyli rozplanowanie mowy. Ustalenie przez mówcę, jakie części wystąpienia będą po sobie następować, by uzyskać możliwie największą siłę perswazyjną. Klasyczna teoria retoryki mówi o tym, iż dyspozycja zajmuje się „harmonijnym ułożeniem mowy”. Ułożenie wypowiedzi według zasad dyspozycji pozwala na stworzenie mowy jasnej oraz wewnętrznie spójnej.
- Elokucja, czyli sztuka właściwego wysłowienia. Retor musi używać słów w sposób celowy i stosowny do wystąpienia, być świadomy jakie odczucia w publiczności obudzą używane przez niego określenia. By mówca mógł skutecznie realizować to zadanie, musi mieć dobrze rozbudowany „wewnętrzny słownik”.
- Memoria, czyli sztuka nauki na pamięć. Dobre i przekonujące wystąpienie, jest wygłoszone z pamięci. Mówca powinien nie tylko posiadać dobrą pamięć, ale również posługiwać się technikami pamięciowymi (mnemotechnikami).
- Akcja, czyli wygłoszenie przemówienia przed publicznością. To właśnie w akcji oratorskiej „do głosu” dochodzą takie elementy jak mimika, gestykulacja, odporność na stres, czy kontakt z publicznością. Wszelkie elementy komunikacji niewerbalnej zawierają się w ostatnim z pięciu zadań mówcy. Mówca powinien mieć w sobie coś z dramaturga i aktora, by móc wzmocnić znaczenie słów za pomocą odpowiedniej siły głosu, gestu, czy wyrazu twarzy.
Retoryka w starożytnej Grecji – przedstawienie starożytnego greckiego mówcy przemawiającego przed zgromadzeniem.
Historia Retoryki
Retoryka narodziła się w starożytnej Grecji, gdzie była nieodłącznym elementem sądownictwa i polityki. Początki świadomego użycia perswazji przypisuje się Homerowi. Faktyczny początek usystematyzowanej retoryki datuje się na V wiek p.n.e., w mieście Akragas na Sycylii.
Starożytni Grecy
Koraks i Tejzjasz, pierwsi teoretycy retoryki, stworzyli podręcznik, który niestety zaginął. Gorgiasz z Leontinoj wprowadził sztukę „pomniejszania” i „powiększania” znaczenia rzeczy. Izokrates założył pierwszą szkołę retoryki, a Arystoteles zrewolucjonizował jej rozumienie, wiążąc ją z etyką.
Gorgiasz był mistrzem w sztuce „pomniejszania” i „powiększania”. Stwierdził, że skuteczność mówcy nie zależy od treści i argumentów, lecz od wrażenia wywieranego na słuchaczu. Izokrates, uczeń Gorgiasza, założył w 390 p.n.e. w Atenach pierwszą szkołę retoryki. Z kolei Arystoteles, uczeń Platona, stworzył podręcznik „Retoryka”, który przetrwał do dziś, definiując retorykę jako umiejętność metodycznego odkrywania tego, co może być przekonywujące.
Cyceron przemawiający w Senacie – wizerunek Cycerona w trakcie przemówienia w rzymskim Senacie.
Starożytny Rzym
Retoryka rzymska korzystała z dorobku Greków. W rzymskiej edukacji retoryka znalazła się dzięki pragmatyzmowi Rzymian, którzy wykorzystywali ją w senacie, sądzie i życiu prywatnym. Marek Tuliusz Cyceron, uznawany za największego rzymskiego retora, rozwijał teorię wymowy, kładąc nacisk na moralność mówcy. Jego dzieło „De Oratore” opisuje mówcę jako moralnego lidera politycznego i społecznego. Cyceron był także autorem „De Inventione”, „Brutus”, „Topica” i „De optimo genere oratorum”. Jego mowy są do dziś studiowane jako wzór retorycznej doskonałości.
Kwintylian, żyjący w I wieku n.e., walczył z manipulacją i zepsuciem moralnym w retoryce. Jego dzieło „Institutio Oratoria” to 12 ksiąg przedstawiających całą ówczesną wiedzę retoryczną. Twierdził, że mówca musi być człowiekiem o wysokich wartościach moralnych, posiadającym cnoty takie jak umiarkowanie, życzliwość i pełnię człowieczeństwa.
Średniowiecze
W średniowieczu retoryka była postrzegana dwojako: jako pogańska sztuka, która mogła podburzać chrześcijan, oraz jako piękna sztuka, której osiągnięcia doceniali uczeni. Kasjodor i Izidor z Sewilli wykorzystali retorykę do gromadzenia i konserwowania dorobków kulturowych. W średniowiecznej retoryce wykształciły się nowe odmiany, takie jak ars dictaminis (sztuka pisania listów) i ars praedicandi (sztuka kaznodziejska).
Renesans
W renesansie doszło do wydarzenia, które wpłynęło na retorykę w sposób negatywny. Petrus Ramus w 1543 roku oddzielił retorykę od gramatyki i dialektyki, co sprawiło, że retoryka stała się narzędziem samego stylu, pozbawionym części rozumowej. W renesansie retoryka czerpała z antyku, dostosowując się do współczesnych potrzeb i rozwijając nowe formy. W tym okresie powstawały liczne podręczniki, takie jak „De copia” Erazma z Rotterdamu, które miały ogromny wpływ na edukację retoryczną.
Współczesność
Współczesna retoryka odżyła dzięki rozwojowi psychologii, propagandy wojennej i nowych mediów. Badacze tacy jak Ivor Richards, Chaim Perelman i Kenneth Burke przyczynili się do jej interdyscyplinarnego rozwoju. Retoryka dzisiaj nie jest tylko narzędziem władzy politycznej, ale także kluczowym elementem komunikacji w biznesie, mediach i edukacji.
Znaczenie Retoryki Dzisiaj
Retoryka jest niezbędna w dzisiejszym świecie pełnym manipulacji i dezinformacji. Umiejętność krytycznego myślenia i perswazyjnej komunikacji jest kluczowa zarówno w życiu zawodowym, jak i osobistym. Retoryka, ze swoją bogatą historią i teorią, stanowi odpowiedź na współczesne potrzeby społeczne i biznesowe, jednocześnie chroniąc nas przed manipulacją i fałszywymi informacjami.
Współczesna retoryka – osoba przemawiająca na konferencji, używająca nowoczesnych technik retorycznych.
Przykłady Współczesnej Retoryki
Reklama i Marketing
Reklama jest jednym z najbardziej widocznych przykładów zastosowania retoryki w codziennym życiu. Skuteczna reklama wykorzystuje ethos do budowania zaufania do marki, logos do przedstawienia zalet produktu oraz pathos do wywołania emocji u konsumenta. Dobrym przykładem jest kampania reklamowa Apple „Think Different”, która łączy wszystkie trzy elementy retoryczne, aby przekonać odbiorców do swojej filozofii i produktów.
Polityka
W polityce retoryka jest nieodzownym narzędziem komunikacji. Politycy muszą być mistrzami retoryki, aby przekonać wyborców do swoich idei i programów. Podczas kampanii wyborczych, debaty polityczne i przemówienia publiczne są pełne retorycznych zabiegów mających na celu zdobycie poparcia. Dobrym przykładem jest przemówienie Martina Luthera Kinga „I Have a Dream”, które skutecznie łączy ethos, logos i pathos, aby poruszyć serca i umysły słuchaczy.
Media i Nowe Technologie
Media społecznościowe i nowe technologie zmieniły sposób, w jaki komunikujemy się i przekonujemy innych. Retoryka jest kluczowa w tworzeniu skutecznych postów, tweetów, vlogów i podcastów. Influencerzy często wykorzystują retoryczne techniki, aby przyciągnąć uwagę i zbudować swoją markę osobistą. Przykładem może być kampania #MeToo, która użyła potężnych retorycznych narzędzi do zwrócenia uwagi na problem przemocy seksualnej i mobilizacji społeczności do działania.
Podsumowanie
Zewnętrzne Odnośniki
- Historia Retoryki
– [Wikipedia: Retoryka] – ogólne informacje na temat retoryki, jej historii i zastosowań.
– [Encyclopedia Britannica: Rhetoric] – szczegółowa historia retoryki od starożytności do współczesności.
- Cyceron i Retoryka Rzymska
– [Stanford Encyclopedia of Philosophy: Cicero] – artykuł o życiu i twórczości Cycerona, z uwzględnieniem jego wpływu na retorykę.
– [Internet Archive: De Oratore by Cicero] – pełny tekst „De Oratore” Cycerona w wersji oryginalnej.
- Erystyka i Schopenhauer
– [Stanford Encyclopedia of Philosophy: Arthur Schopenhauer] – informacje o życiu i twórczości Schopenhauera.
– [Internet Archive: The Art of Controversy by Arthur Schopenhauer] – pełny tekst „The Art of Controversy” w wersji angielskiej.
- Współczesne Zastosowania Retoryki
– [Harvard Business Review: The Art of Persuasion] – artykuł na temat współczesnych technik perswazji w biznesie i marketingu.
– [Psychology Today: The Power of Persuasion] – analiza psychologicznych aspektów perswazji.
- Retoryka w Polityce
– [TED Talks: The Secret Structure of Great Talks] – Nancy Duarte wyjaśnia strukturę skutecznych przemówień.
– [The Atlantic: The Art of Political Persuasion] – artykuł na temat technik perswazji stosowanych w polityce.
- Retoryka i Media Społecznościowe
– [Forbes: How to Use Rhetoric in Social Media]- wskazówki dotyczące wykorzystania retoryki w mediach społecznościowych.
– [Medium: The Role of Rhetoric in Social Media] – analiza wpływu retoryki na komunikację w mediach społecznościowych.
